Sąsiedzkość natury w Białymstoku

Celem realizowanego w Białymstoku dwuletniego
projektu Laboratorium badań nad szczęściem było wypracowanie w działaniu nowych sposobów rozumienia „komfortu” i „szczęścia” w dobie kryzysu klimatycznego, przy wyczerpujących się światowych rezerwach komfortu, przez lata tworzonego przez ludzi bez oglądania się na koszty środowiskowe – a także zaproponowanie lokalnego rozwiązania na rzecz bardziej zrównoważonego ekologicznie życia w zmieniających się warunkach klimatycznych.

Centralną kategorią projektu stała się „sąsiedzkość natury” w Białymstoku, rozumiana jako potrzeba lub konieczność uwzględnienia pełnoprawnego sąsiedztwa natury we wspólnocie miejskiej, a także budowanie interakcji społecznych nie tylko między jednostkami ludzkimi, ale także między ludźmi i sąsiadami pozaludzkimi (rośliny, grzyby, zwierzęta, w tym owady). Pomijanie ich roli prowadzi do zaniku wspólnoty miejskiej, upadku przestrzeni publicznych oraz komercjalizacji i prywatyzacji przestrzeni miejskiej (Erbel, 2009), (Nawratek, 2008), a także bagatelizowania problemów klimatycznych. Budowanie tak rozumianej wspólnoty miejskiej oznacza z jednej strony dążenie do symbiozy ludzi i przyrody oraz zauważenie korzyści płynących z takiej relacji – z drugiej zaś wymaga działania ponad różnicami i w kooperacji z podmiotami z różnych sektorów i frakcji (niezależnie od sympatii politycznych czy profilu działalności) w celu rozwiązania konkretnych problemów w mieście borykającym się z problemami klimatycznymi. Wynika to z potrzeby poważnego potraktowania współczesnych problemów ekologicznych, ale też jest niezbędne do rozwijania więziotwórczych relacji społecznych, poprawy jakości przebywania w mieście, zaspokojenia społecznego zapotrzebowania na tereny zielone, a także ochrony i wykorzystania potencjału już istniejących terenów zielonych miasta, które wciąż przechodzi dość dynamiczną modernizację infrastruktury.

Kolejną istotną kategorią w ramach projektu stała się „zieleń nieformalna” – przynależna do „czwartej przyrody” (Natur der vierten Art), zaproponowanej przez niemieckiego badacza, Ingo Kowarika – którą w Polsce spopularyzował Kasper Jakubowski (2020). Jest ona definiowana jako zbiorowiska roślinne, kluczowe dla wspierania bioróżnorodności w mieście, rozwijające się „samoistnie, bez ingerencji człowieka, na siedliskach przekształconych i zdegradowanych”. Kowarik uznaje ją za najbardziej charakterystyczną postać szaty roślinnej w warunkach miejskich i obejmuje nią roślinność spontaniczną na takich nieużytkach urbanistycznych, jak tereny pokolejowe, pokomunikacyjne, poeksploatacyjne, powojskowe, pustostany, tereny po ogrodach działkowych, dawne składowiska odpadów itp. Badacz postuluje, aby „czwarta przyroda” była aktywnie chroniona, stanowiła przedmiot badań naukowych i była szerzej propagowana w planowaniu przestrzennym (Jakubowski: 2020, 119–120). Pozostałe wyodrębnione przez Kowarika kategorie przyrody występującej w warunkach miejskich to: „pierwsza przyroda”, której już prawie nie ma: naturalne i półnaturalne elementy środowiska, takie jak starodrzew, rezerwaty i pomniki przyrody; „druga przyroda”, do której należą elementy krajobrazu rolniczego w miastach, m.in. pola uprawne, sady, lasy gospodarcze i łąki kośne oraz „trzecia przyroda” – urządzona zieleń miejska: trawniki, skwery, ogrody i parki miejskie (Jakubowski 2020, 2023).

Wierząc, że zieleń nieformalna jest przyszłością bioróżnorodnego, zrównoważonego ekologicznie miasta, w ramach niniejszego raportu mapujemy jej obszary na terenie Białegostoku.

W trakcie wspólnych badań teoretycznych i terenowych prowadzonych w pierwszym roku realizacji projektu w Białymstoku zdiagnozowana została potrzeba stworzenia strefy wytchnienia, odpoczynku i spotkań, umożliwiająca koegzystencję wielu gatunków (fauny, flory, człowieka). Dzięki dołączeniu do projektu osób związanych z kierunkiem architektura krajobrazu na Politechnice Białostockiej, pojawiła się możliwość stworzenia takiego miejsca na terenie kampusu uczelni.

Efektem projektu jest powstanie Cyklarium Słoboda (nazwa upamiętniająca istniejącą tu wcześniej wieś) na obszarach zieleni nieformalnej w obrębie kampusu Politechniki Białostockiej. Jest to wielofunkcyjna przestrzeń – zaprojektowana przez młodzież z Państwowego Liceum Sztuk Plastycznych i osoby studenckie z Politechniki Białostockiej przy wsparciu koordynatorek i koordynatorów związanych z tymi instytucjami – zorganizowana w systemie modułowym, z jednej strony wykorzystująca zastane warunki naturalne, z drugiej architektonicznie zaprojektowana. W jej skład wchodzą: ogród biocenotyczny z takimi modułami, jak glebarium, kompostownik, zbiornik wody deszczowej oraz miejsca do odpoczynku z małymi formami architektonicznymi. Teren posłuży do prowadzenia badań przez koła naukowe zajmujące sią ogólnie pojętym kształtowaniem środowiska, a jednocześnie będzie ogólnodostępny dla mieszkańców miasta – podnosząc świadomość ekologiczną wszystkich użytkowników. Można go będzie również wykorzystywać w czasie zajęć dydaktycznych Politechniki.

Moduły zaadaptują się do istniejącej już zieleni. Są zbudowane z materiałów trwałych, służących przez lata lub biodegradowalnych, pochodzenia naturalnego. Ich konstrukcja jest inspirowana rzemiosłem oraz tradycyjną architekturą Podlasia — charakterystycznymi połączeniami drewna, splotami wikliny, strzechami. Jest to również nawiązanie do lokalnego kontekstu projektu.

Rozwiązania te mogłyby być dowolnie dobierane także na innych terenach, poza Politechniką Białostocką, w zależności od zasobów danego obszaru zieleni nieformalnej, warunków glebowych i świetlnych czy potrzeb społeczności mieszkającej w okolicy.

Inspiracją podczas projektowania tej przestrzeni było zagadnienie cykliczności, zarówno w kontekście życia ludzi czy drzew, jak i pór roku czy faz księżyca – dlatego propozycja nazwy powstałych obiektów to „Cyklarium”. Kampus Politechniki Białostockiej powstał na terenie, gdzie kiedyś leżała wieś Słoboda (istniejąca od końca XVII w., a w 1919 r. włączona do Białegostoku). Pozostała po niej grupa starych jabłonek została zachowana i zyskała szczególne miejsce w projekcie cyklarium.

Ważnym dla nas tematem jest doświadczanie natury wszystkimi zmysłami – sensoryka. Zapach i tekstura roślin, nasłuchiwanie deszczu, wiatru czy śpiewu ptaków. Dodatkowo w projekcie uwzględniony został aspekt cyrkularności, na przykład poprzez stworzenie naturalnego kompostownika bazującego na glebie i liściarium. Moduły i formy architektoniczne zrealizowano zgodnie z możliwościami przestrzennymi i finansowymi. Nadrzędnym celem było stworzenie wspólnoty opartej na relacji społeczności akademickiej i miejskiej z przyrodą. Chcieliśmy, aby to miejsce było przestrzenią, do której sami chętnie będziemy wracać i zapraszać tam bliskich. Chcieliśmy, aby stworzona w ten sposób wspólnota czuła się współodpowiedzialna za otoczenie, w którym przebywa.

Założeniem projektu była uniwersalność zaprojektowanych rozwiązań. Dzięki temu będą mogły być zastosowane bez względu na wielkość terenu i inne aspekty utrudniające planowanie i aranżowanie przestrzeni. Pomysłem na przyszłość jest dodanie do każdego modułu dokładnych opisów i specyfikacji, ułatwiających indywidualny dobór rozwiązań do danego rodzaju gleby, zastanej roślinności, przeznaczenia itp. Potencjalnym rozwinięciem projektu byłaby adaptacja proponowanych rozwiązań do obszarów zieleni nieformalnej w innych miastach.

Integralną częścią projektu są:

→ raport analityczny Andrzeja Kłopotowskiego zawierający informacje o wybranych przestrzeniach zieleni nieformalnej w Białymstoku

→ narzędziownik Cyklarium Słoboda przygotowany przez Studenckie Koło Naukowe FORMA przy Wydziale Architek tury Politechniki Białostockiej, zawierający informacje materiałoznawcze oraz sugestie użycia materiałów, głównie pochodzenia naturalnego (nieprzetworzonego), do budowy poszczególnych modułów. Narzędziownik powstał jako efekt badań nad tradycyjną architekturą Podlasia

→ laboratorium, raport podsumowujący przygotowany przez osoby uczniowskie Państwowego Liceum Sztuk Plastycznych w Supraślu, podsumowujący wszystkie ich działania i spotkania związane z projektem

→ schemat zagospodarowania terenu, przygotowany przez Koło Nauko- we Przestrzeń Zieleni, z podziałem na przestrzenie o różnych przeznaczeniach oraz wstępnej lokalizacji zaplanowanych działań.

Powyższe materiały są dostępne do pobrania na stronie Galerii Arsenał w Białymstoku pod adresem:
www.galeria-arsenal.pl

EWA CHACIANOWSKA
Artystka wizualna (inicjatorka kolektywu New Icon/Nowa Ikona), kuratorka i producentka, absolwentka Istituto Europeo di Design w Rzymie. Przez wiele lat aktywna w branży modowej – w tym we Włoszech, gdzie realizowała projekty artystyczne wykorzystujące tradycyjne techniki tkackie. Od 5 lat zawodowo związana z Galerią Arsenał w Białymstoku, m.in producentka i koordynatorka wystawy kurdyjskiej sztuki współczesnej „Niech poprzedza cię płomień”, „Hubert Czerepok. Wieczny płomień”, kuratorka wystaw: „Daj nam dzisiaj”, „Ala Savashevich. Nie da się przewidzieć, co trzeba będzie pamiętać”. Od 10 lat współpracuje ze Stowarzyszeniem Edukacji Kulturalnej „Widok”, m.in. prowadząc (wraz z Fundacją Dom) projekty upamiętniające historię Białegostoku, w tym największej powojennej fabryki w regionie – Białostockich Zakładów Przemysłu Bawełnianego „Fasty”. Miłośniczka kultury włoskiej (przez 25 lat mieszkała we Włoszech).

ALEKSANDRA JAKUĆ
Twórczyni multimedialna działająca na pograniczu designu i sztuki. Absolwentka MA Contextual Design na Design Academy Eindhoven (Holandia) i Wzornictwa na Uniwersytecie Artystycznym w Poznaniu. Prowadzi własne studio, współpracując z polskimi i zagranicznymi markami, opracowuje wdrożenia i strategie projektowe dla firm oraz tworzy autorskie projekty mebli i oświetlenia. Jej prace były prezentowane m.in. podczas Dutch Design Week, IMM Cologne, DMY Berlin oraz w galeriach sztuki, w tym na autorskiej wystawie Reflection w Galerii Sleńdzińskich w Białymstoku w styczniu 2024 r. Jest również pracownikiem badawczo-naukowym Wydziału Architektury Politechniki Białostockiej, gdzie prowadzi zajęcia m.in. z wzornictwa, podstaw kompozycji i teorii barwy oraz jest opiekunką naukową koła FORMA zajmującego się projektowaniem form dla różnych podmiotów, takich jak uczelnie, przemysł produkcyjny czy galerie.

JAN SZEWCZYK
Artysta wizualny, filmowiec z doświadczeniem aktywistycznym. Absolwent intermediów na Akademii Sztuk Pięknych w Poznaniu (2005–10). Były mieszkaniec Puszczy Białowieskiej, w której współtworzył interdyscyplinarny projekt „Wracając do Białowieży” z odsłoną w Galerii Arsenał w Białymstoku oraz w Miejscu Projektów Zachęty w Warszawie. Brał udział w rezydencji artystycznej w Kolonii na zaproszenie Kunststiftung NRW oraz w AIT w Tokio (2014). Od 2022 r. mieszka i pracuje w Białymstoku.

ELIZA URWANOWICZ-ROJECKA
Socjolożka, absolwentka studiów kulturowych i studiów nad globalizacją. Kuratorka, koordynatorka, inicjatorka projektów z obszaru sztuk wizualnych i nauk humanistyczno-społecznych, zawodowo od 8 lat związana z Galerią Arsenał w Białymstoku. Kuratorka i współkuratorka wystaw i projektów: „Solidarność i sprawstwo”, „Strach”, „Kateryna Lysovenko. Ogród cmentarny”, „Świadomość planetarna”, „Radykalne rodzicielstwo”. Autorka koncepcji i koordynatorka cyklu spotkań i dyskusji „Miasto – przestrzeń – społeczność”. Koordynatorka i producentka m.in. projektów „Liminal – stan przejściowy” oraz „Gazeta Dzieci”. Współkuratorka (wraz z Jakubem Wróblewskim) platformy badawczo-artystycznej Horyzonty Zdarzeń Wirtualnych.

KATARZYNA ZABŁOCKA
Artystka interdyscyplinarna, działaczka kulturalno-społeczna, edukatorka, akademiczka, kuratorka, liderka (absolwentka Visitor Leadership Programme, finansowanego przez Departament USA). Wystawiała w Polsce i za granicą (m.in. w Litwie, Łotwie, Czechach). Nominowana przez swoich uczniów i uczennice do nagrody im. Ireny Sendlerowej. Wielokrotna stypendystka Prezydenta Miasta Białystok. Współpracowała m.in. z Galerią Arsenał w Białymstoku, Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie, Filmoteką Narodową – Instytutem Audiowizualnym, Polskim Instytutem Sztuki Filmowej, Centrum Edukacji Obywatelskiej i Centrum Edukacji Artystycznej w Warszawie (twórczyni Podstawy Programowej dla Szkolnictwa Artystycznego w Polsce – Realizacje Intermedialne). Mieszka w niewielkiej podlaskiej wsi na granicy polsko-białoruskiej.

ELLA ZIEGLER
Artystka i wykładowczyni urodzona w Ilshofen (Niemcy). Koncentruje się na interwencjach site-specific w przestrzeni miejskiej, projektach opartych na badaniach, a także na metodach narracji w performansach i publikacjach, takich jak książki artystyczne, multiplikowane dzieła sztuki (multiples), sztuka na wynos (takeaways) i wykłady performatywne. Brała udział w międzynarodowych wystawach i projektach oraz zdobyła szereg grantów, w tym od Stiftung Kunstfonds w 2010 r. i Senatu Berlina w 2009 r. Po nauczaniu w szwajcarskiej École Cantonale d’Art du Valais i na Wydziale Architektury Uniwersytetu w Kassel, od 2011 r. jest profesorką w Kunsthochschule Kassel. Jest współinicjatorką i organizatorką Salonu Universitas – projektu obejmującego cykl interdyscyplinarnych dialogów między naukami mścisłymi a sztuką na Uniwersytecie w Kassel.

Autorstwo koncepcji
Studentki i studenci Wydziału Architektury Politechniki Białostockiej należący do Koła Naukowego FORMA: Paulina Borkowska, Wiktoria Kulgawczuk, Zuzanna Godlewska, Łukasz Gudajtis, Bartosz Skarzyński, Damian Świerzbiński; uczennice i uczeń Państwowego Liceum Sztuk Plastycznych w Supraślu: Barbara Budnicka, Paulina Gajko, Maja Kunicka, Ida Poczykowska, Ida Supruniuk, Grzegorz Zdrojkowski

Wsparcie merytoryczne
Marta Baum, Wojciech Matys, Dorota Gawryluk – pracownicy naukowi kierunku architektura krajobrazu na Politechnice Białostockiej; studentki i studenci architektury krajobrazu, Wydział Budownictwa i Nauk o Środowisku, Politechnika Białostocka: Dominika Bielawska, Patrycja Dzieniszewska, Natalia Rzepniewska, Karolina Sadowska, Izabela Kozak, Agnieszka Mackiewicz, Agata Szymanowska, Natalia Miłosz, Koło Naukowe ROLKA, Koło Naukowe Leśników INL PB, Koło Naukowe Gospodarowania Środowiskiem, Koło Naukowe Architektury Krajobrazu „Przestrzeń Zieleni” (koła działają przy Wydziale Budownictwa i Nauk o Środowisku Politechniki Białostockiej)

Koordynacja i produkcja projektu
„Sąsiedzkość natury w Białymstoku. Cyklarium Słoboda na Kampusie Politechniki Białostockiej” Ewa Chacianowska, Eliza Urwanowicz-Rojecka (Galeria Arsenał w Białymstoku), Aleksandra Jakuć, Jan Szewczyk, Katarzyna Zabłocka

Raport analityczny zielonych nieużytków w Białymstoku oraz historia wsi Słoboda
Andrzej Kłopotowski

Wsparcie zewnętrzne (rezydencja)
Ella Ziegler

Projekt i realizacja
Marta Baum, Dominika Bielawska, Paulina Borkowska, Barbara Budnicka, Ewa Chacianowska, Patrycja Dzieniszewska, Paulina Gajko, Dorota Gawryluk, Aleksandra Jakuć, Izabela Kozak, Wiktoria Kulgawczuk, Maja Kunicka, Zuzanna Godlewska, Łukasz Gudajtis, Agnieszka Mackiewicz, Wojciech Matys, Natalia Miłosz, Ida Poczykowska, Natalia Rzepniewska, Karolina Sadowska, Bartosz Skarzyński, Ida Supruniuk, Jan Szewczyk, Agata Szymanowska, Damian Świerzbiński, Eliza Urwanowicz-Rojecka, Katarzyna Zabłocka, Grzegorz Zdrojkowski

Teksty
Ida Poczykowska, Eliza Urwanowicz-Rojecka, Andrzej Kłopotowski

Redakcja i korekta
Ewa Borowska

Tłumaczenie z i na angielski

Anna Bergiel, Aleksandra Sobczak-Kövesi

Zdjęcia
Barbara Budnicka, Katarzyna Zabłocka, Jan Szewczyk, Grzegorz Zdrojkowski

Grafika
Ewa Chacianowska, Barbara Budnicka

Współpraca produkcyjna
Paulina Horba, Wojciech Józefowicz, Stefan Wyszkowski, Bartosz Prusik Organizator projektu „Sąsiedzkość natury w Białymstoku. Cyklarium Słoboda na Kampusie Politechniki Białostockiej” Galeria Arsenał w Białymstoku

Partnerzy lokalni
Państwowe Liceum Sztuk Plastycznych im. A. Grottgera w Supraślu, Wydział Architektury Politechniki Białostockiej