Odrodzenie gleby / Soil Rebirth

Świat, który istnieje pod naszymi stopami, wytwarza zaskakującą różnorodność życia, które rozgrywa się w niezrozumiałej dla nas skali. Drepczemy codziennie po tych tajemniczych krainach, najczęściej obojętni wobec stopnia ich skomplikowania. Świat ten jest tak potężny, że nie ma ludzkiego języka, który mógłby go opisać. Znamy bohaterów, lecz nie myślimy o nich w kategorii kultury, którą tworzą. Badamy upadłe imperia, spekulujemy o życiu poza naszą planetą, lecz wciąż niewiele wiemy o życiu, które mamy tuż obok i jego inteligencji.

W projekcie Odrodzenie gleby / Soil Rebirth koncentrujemy się na glebie jako żywej istocie w środowisku miejskim i wzywamy do stworzenia kompleksowej polityki zapewniającej jej prawa. Celem tych działań jest zmiana postrzegania przestrzeni miasta i dostrzeżenie tego, co kryje się pod jego betonową warstwą. Ten niezbadany do końca świat nazywamy krajobrazem glebowym (soilscape). Wyobrażamy sobie miejską, organiczną infrastrukturę glebową, składającą się z pojedynczych punktów (uwolnionych ekosystemów) i łączników (wydeptów pomiędzy ekosystemami). Żywa materia pod powierzchnią, rdzeń tego układu, wydobywana jest na światło dzienne poprzez procesy rozszczelniania i rozmiękczania miasta, na różnych tego poziomach. Procesom tym towarzyszą rytuały opieki pielęgnujące życie, które toczy się w środowisku gleby.

Podjęty temat jest wynikiem współpracy pomiędzy BWA Wrocław i grupą projektową Centrala, którą rozpoczęliśmy w 2021 roku. Poznaliśmy się podczas badań artystycznych i projektowych poświęconych Wrocławskim Polom Irygacyjnym. Jest to nieczynna już oczyszczalnia ścieków, stworzona w XIX wieku na potrzebę rozwijającego się miasta. Przez ponad sto lat czyściła ścieki w warunkach glebowych, zasilając tak powstałym kompostem okoliczne uprawy. Dziś jest to wysychająca mozaika łąk i mokradeł, będąca przedmiotem zainteresowania wielu środowisk oraz – zgodnie z zapowiedzią prezydenta Wrocławia, Jacka Sutryka – przyszły rezerwat. 

Inspiracją dla naszych działań był jeden ze scenariuszy, który Centrala przygotowała w ramach projektu Pole Regeneracji. Był wyrazem idei miasta, które w swoich granicach domyka metaboliczne cykle i wyznacza miejsce na procesy, które są niezbędne dla jego zrównoważonego trwania. Odnosił się on również do wątku skażonej, miejskiej gleby i potrzeby wypracowania praktyk jej regeneracji oraz tworzenia miejsc dla miejskich, naturalnych nawozów. 

Spotkaliśmy się ponownie, by rozwinąć te wątki, a efektem naszej współpracy jest szkic polityki glebowej dla miast na przykładzie Wrocławia.

Jakie Prowadziliśmy działania?

Przez większość czasu pracowaliśmy w dystansie fizycznym i jedynie korespondowaliśmy o naszych tropach i odkryciach. Zaplanowaliśmy jednak trzy sesje: dwie we Wrocławiu i jedną w Berlinie. Wśród naszych zainteresowań z tego początkowego okresu znalazł się wątek tzw. nocnej gleby, czyli nawozu powstałego z ludzkich odchodów. Przykłady takich praktyk znaleźliśmy w wielu kulturach. W Europie praktykowano to jeszcze w XX wieku. Wiedza ta pozwoliła nam popchnąć naszą wyobraźnię w stronę idei miasta metabolicznego, akceptującego brudne procesy oraz zaprojektowanego tak, by zamieniać w obrębie swoich granic odpady w zasoby. 

Podczas pierwszej wizyty studyjnej we Wrocławiu skoncentrowaliśmy się na obiegu tzw. odpadów zielonych, powstałych w wyniku wycinek oraz prac porządkowych i pielęgnacyjnych w miejskich parkach oraz ogrodach. Tak trafiliśmy na Janówek, do miejskiej Kompostowni Odpadów Zielonych. Tam, w wyniku rozpadu organicznej materii – kory, liści, gałęzi, korzeni, powstaje miejski kompost. Jest to proces powolny, wspierany ścisłymi procedurami i ciężkim sprzętem. W jego efekcie każdy z mieszkańców, dla wzmocnienia gleby w swoim ogrodzie, może otrzymać darmowy przydział humusu. Liczony jest on tu w tonach. Z usługi tej coraz częściej korzystają również organizacje publiczne, w tym Zarząd Zieleni Miejskiej.

Z perspektywy czasu należy ocenić, że wizyta ta była kamieniem milowym naszego procesu i przeniosła nas z fazy spekulacji do tworzenia realnych postulatów miejskiej polityki glebowej. Oparliśmy ją o istniejącą, choć raczej szerzej nieznaną, produkcję miejskiego kompostu i zaczęliśmy dostrzegać jej strzępki w oddolnych aktywnościach miejskich związanych z kompostowaniem na własny użytek, praktykami opieki czy uwalnianiem miejskiej ziemi spod betonowej powłoki. Jak bardzo działania te są popularne, mieliśmy dowiedzieć się w Berlinie, gdzie odwiedziliśmy między innymi Prinzessinnengarten – ekosystem, do którego wprowadził nas Boris Joens, artysta i maître-composteur (z francuskiego: mistrz kompostu). Zaśmiecony plac, jakich w mieście wiele, został uprzątnięty i rozbetonowany, a następnie – decyzją i pracą kolektywu – zamieniony na publiczny ogród z roślinnością synantropijną i warzywami, a także kompostownikami rozmaitych rodzajów. W tym otoczeniu rozmawialiśmy o posthumusie, Donnie Haraway oraz krajobrazie dźwiękowym gleby. 

Tych inspirujących rozmów – ze specjalistami, urzędnikami, ale też twórcami było w naszym procesie naprawdę sporo. Cenną perspektywę do projektu wniosła dr Berit Fischer, transdyscyplinarna badaczka i artystka, która we Wrocławiu konsultowała nasz pierwszy szkic polityki glebowej. Razem z Berit rozwinęłyśmy kilka tropów związanych z międzygatunkowym sanatorium, w którym gleba pełni funkcję jednej z kuracjuszek.

Pod koniec zaplanowanego procesu nasze zainteresowania zaczęły na powrót dryfować w różnych kierunkach. Centrala rozwijała swoje zainteresowania w stronę martwej materii organicznej (detrytus) w kontekście architektury i urbanistyki. Przyjrzenie się glebie w stanie lotnym, niesionej wiatrem, pozwala proponować im nowy typ fasady. Przygotowane na proces naturalnej sukcesji faktury pod wpływem pogodowania (reagowania na warunki atmosferyczne) nabrałyby chropowatości, by detrytus akumulować. Z czasem ściany gościłyby wykwity porostów, narosty mszaków, naloty alg. Taka biopatyna może nadawać architekturze wartość przez ozdobność naturalnych procesów, traktowanych jako ornament.

Mnie pociągnął temat czarnych ziem we Wrocławiu i okolicach oraz początki rolnictwa biodynamicznego. Równo sto lat temu, w czerwcu 1924 roku w nieodległym majątku Koberwitz (dzisiejsze Kobierzyce) Rudolf Steiner wygłosił serię wykładów poświęconych regeneracji gleby. Okoliczności te opisałam w tekście zatytułowanym Dżungla, po której chodzisz, opublikowanym w magazynie „Format”. Tekst ten rozwija wątki miejskiego metabolizmu oraz zmysłowych doznań gleby: z wykorzystaniem słuchu, dotyku oraz zapachu. Nasz projekt dodatkowo przedstawiłam na wystąpieniu w ramach Berlin Science Week.

Pierwsza publiczna prezentacja projektu Soil Rebirth odbyła się w styczniu 2024 roku przed publicznością złożoną z uczniów zajęć etyki Szkoły Podstawowej nr 3 we Wrocławiu. Byłyśmy ciekawe, jakie relacje z glebą zawiązuje młode pokolenie. Prezentowałyśmy wtedy próbki ziem oraz ich zapach, przygotowany przez Monikę Opiekę, artystkę olfaktoryczną. Niedługo potem grupa Centrala i Jan Dowgiałło przygotowała projekt Glebaka, czyli dystrybutora miejskiej gleby, jako pars pro toto opracowanej przez nas miejskiej polityki glebowej. Prototypem nie jest bowiem sam obiekt, lecz obiekt w relacji do systemu, złożonego z wielu elementów na siebie oddziaływujących. 

Jakie znaleźliśmy odpowiedzi

Miejski krajobraz glebowy wyobrażamy sobie jako uwolnione spod betonu ekosystemy. Połączone są one ze sobą systemem wydeptów i przedeptów (z języka angielskiego desire paths – „ścieżki pożądania”), które działają jak żyły, zapewniając otwarty kanał dla komunikacji międzygatunkowej. Służą jako sieć retencji wody i ułatwiają wymianę składników odżywczych. Te mikroekosystemy mogą być wykorzystywane przez dżdżownice, chrząszcze naziemne, skoczogonki. Ścieżki pożądania zapewniają również ludzkim mieszkańcom miast możliwość fizycznego, ponownego połączenia się z glebą, na przykład poprzez chodzenie boso. Chcemy zmienić hierarchę poruszania się w mieście – z samochodów na ruch pieszych i tym samym podkreślić, że chodzenie może być główną miejską aktywnością. 

Ten wyobrażony krajobraz glebowy wspierany jest przez system miejskich praktyk i usług. Tworzą go: Sanatoria Humusu, Compost Mama, Glebaki, Miejsca Odzyskiwania Ziemi Doniczkowej i Centra Opieki nad Glebą. 

Sanatoria Humusu działają jako tymczasowe przechowalnie ziemi podczas jej tranzytu między ekosystemami i, co najważniejsze, utrzymują jej żyzność. Jest to metoda przeszczepiania ziemi, zarządzana na poziomie miejskim dla dużych, publicznych i prywatnych prac ziemnych, np. przy budowie domów czy elementów miejskiej infrastruktury (kanalizacja, drogi, etc.).

Compost Mama to lokalni praktycy i praktyczki kompostowania, z jęz. francuskiego maître-composteur, którzy – na poziomie lokalnych społeczności – zbierają organiczne odpady i przekształcają je w kompost. Pracują poza miejskim systemem kompostowania i oferują sąsiedzkie usługi z korzyścią dla środowiska. W tej roli widzimy osoby, które – podobnie jak mieszkanki mojego osiedla, Henryka Wrońska i Janina Karwacka – praktykują kompostowanie od dekad i mają doświadczenie we wspieraniu lokalnych siedlisk. Compost Mama mogą prowadzić glebaria – miejsca tworzenia się gleby liściowej, liściówki.

Glebaki, czyli dystrybutory ziemi zlokalizowane są w różnych punktach w całym mieście i zapewniają dostęp do kompostu z obiektów komunalnych: Kompostowni Odpadów Zielonych czy Sanatoriów Humusu. 

Miejsca Odzyskiwania Ziemi Doniczkowej to pojemniki znajdujące się na cmentarzach, przeznaczone do szybkiego usuwania ziemi po roślinach doniczkowych pozostałych po ważnych wydarzeniach i uroczystościach. Ziemia ta może być przetwarzana na miejscu, aby służyć roślinności powszechnie występującej na cmentarzach.

Centra Opieki nad Glebą zapewniają program publiczny dla mieszkańców oraz miejsca dla praktyk obywatelskich i składają się na nie ogrody edukacyjne i społecznościowe. Testowane są tu różne protokoły uzdrawiania gleby przy użyciu metodologii i wiedzy uzyskanej od teoretyków i praktyków działających w Polsce i za granicą. W tym miejscu mogą być również organizowane szkolenia dla Compost Mama. Centra Opieki nad Glebą składają się z różnych praktyk zbiorowej opieki. Procesy te, angażujące lokalną społeczność, mogą trwać od kilku dni do tygodni, miesięcy, a nawet lat. 

Prototyp – rezultaty

Zdecydowaliśmy się na fizyczną realizację glebaka, czyli dystrybutora ziemi. Założyliśmy jednak na początku, że jest to pars pro toto całego systemu. Oznacza to, że przystąpiliśmy do prototypowania jednego elementu, ale opowiadając w jakiej pozostaje relacji wobec całości. Został on zaprojektowany jako skrzynia ze sklejki z systemem odwadniającym na okoliczność deszczy, umożliwiającym ponowne wykorzystanie wody tzw. herbatki kompostowej, np. do podlewania innych roślin. Objętość glebaka pozwala na wypełnienie go toną ziemi. Do jej wybierania służy łopata, na tyle długa, by sięgać dna, ale na tyle nieporęczna, by nie została skradziona. W kieszeni glebaka znajdują się papierowe worki do transportowania ziemi, a na jego kołnierzu instrukcja obsługi oraz odezwa: „ziemia wspólnym dobrem, nie towarem”. 

Zewnętrzną osłonę glebaka tworzą w naszym prototypie ścianki złożone z cegiełek wykonanych w technice ziemi ubijanej. Powstały one podczas warsztatu, który poprowadził Jan Dowgiałło. Jego uczestnicy, w bezpośrednim doświadczeniu, poznali podstawy tej starożytnej technologii oraz pomagali w wypracowaniu odpowiedniej formuły, pozwalającej na uzyskanie odpowiedniej formy cegiełki. Obserwujemy ich zadziwiającą trwałość oraz reakcję materiału na warunki atmosferyczne. 

Ziemia, którą udostępniamy mieszkańcom, ma swoją biografię. To czarna ziemia, która pochodzi z wrocławskiego Jagodna. Otrzymaliśmy ją bezpłatnie od właściciela domu postawionego na przekształconym polu rolnym. Dół wykopany pod fundamenty zmienił się w pokaźny pagórek, z którego odjęliśmy część i połączyliśmy w odpowiednich proporcjach z piaskiem i miejskim kompostem. Nad ostateczną formułą pracowali ogrodnicy z wrocławskiej firmy Ledum (Aneta Dziedzic i Kamil Doliński). Oni też wykonali większą część fizycznej pracy nad przygotowaniem mieszanki. 

Prace nad realizacją glebaka oraz przygotowaniem ziemi do dystrybucji prowadziliśmy na Ryneczku Jemiołowa, znajdującym się na wrocławskich Gajowicach. Jest to osiedlowy targ, który w weekendy wypełniony jest straganami spółdzielni Krótka Droga, oferującej lokalne produkty. Jest to miejsce ze zjawiskową atmosferą, którą podkręca zarządca Ryneczku, Mariusz Sybilla. Targ jest również miejscem artystycznych interwencji. W czerwcu 2024 roku odbyła się tam pierwsza edycja festiwalu Bazar Bizarre, w którym wzięło udział wielu twórców zainspirowanych ideą kompostowania lub pragnących odpowiedzieć twórczo na atmosferę panującą w tym miejscu. 

Glebak znajduje się w otoczeniu kompostowników, uzupełnianych przez warzywa i owoce z targu. Nad ich kondycją czuwa Mariusz Sybilla, który wprowadził do naszego słownika pojęcie maître-composteur. Wiele konstruktywnych uwag przyjęliśmy również od osób związanych z Ryneczkiem: Moniki Onyszkiewicz oraz dr Marty Czaplickiej, która planuje przebadać przygotowaną przez nas mieszankę. W jej polu zainteresowań jest również miejski kompost i jego zanieczyszczenie, które odnotowaliśmy w bezpośrednim doświadczeniu.

Wdrożenie

Obserwujemy rekacje osób na glebak oraz performatykę przygotowanej przez nas usługi. Jesteśmy też w trakcie rozmów z partnerami odnośnie jej przyszłości. Wypełnienie glebaka ziemią wymagało od nas fizycznego nakładu pracy i staraliśmy się nie obierać drogi na skróty. Pomogło to nam odczuć skalę przedsięwzięcia. Prezentację glebaka połączyliśmy ze spotkaniem towarzyskim na Ryneczku, pt. Glebobranie, w trakcie którego zaprezentowaliśmy nasze propozycje odnośnie miejskiego krajobrazu glebowego. Zebraliśmy też rady dotyczące kolejnych glebaków – np. stworzenia osłony, by górna warstwa gleby nie była eksponowana na promieniowanie UV oraz by nie podlegała skorupieniu. Centrala proponuje uzupełnić projekt o rolowaną słomiankę, przepuszczającą deszcz i pełniącą rolę ruchomego „sciółkowania”. 

CENTRALA – Małgorzata Kuciewicz i Simone De Iacobis, tworzą projekty pod hasłem „Amplifikacja natury” oparte na badaniach relacji pomiędzy architekturą i procesami przyrodniczymi. Architektura jest dla nich przepływem, nie tylko statyczną formą; a grawitacja, cyrkulacja wody, zjawiska atmosferyczne czy astronomiczne – jej budulcem. W architekturze łączącej intymną, ludzką skalę ze skalą planety widzą narzędzie, które pomaga dostroić się do rytmu otaczającego nas świata, wzmacniać nasze poczucie łączności z naturą, otwierać na doświadczanie jej zanikających cyklów, kierować uwagę na związek mikrozdarzeń z przemianami zachodzącymi w skali Ziemi. CENTRALA wygrała konkurs FUTUWAWA. Jak będziemy mieszkać w Warszawie przyszłości (2021). Duet prezentował swoje projekty na Biennale Architektury w Wenecji (2018, 2023), London Design Biennale (2021), Triennale Architektury w Lizbonie (2022), Gwangju Biennale (2023). Od 2017 roku współpracuje z Charkowską Szkołą Architektury.

BWA Wrocław Galerie Sztuki Współczesnej
BWA Wrocław to cztery przestrzenie połączone programem prezentującym sztukę i dizajn w ich nowych, czasem zaskakujących przejawach. Pokazy, wystawy, akcje i publikacje BWA Wrocław dotyczą styku współczesnej praktyki wizualnej oraz nowych idei społecznych i politycznych. Nasze galerie to BWA Wrocław Główny, Dizajn, Studio oraz SIC!. Wydawaliśmy także magazyn BIURO – o sztuce, kulturze i nowych przemyśleniach.

Katarzyna Roj
Zastępczyni dyrektora ds. programu, promocji i edukacji; p.o. kuratorki galerii Dizajn BWA Wrocław. Kuratorka, redaktorka i autorka wielu tekstów o kulturze materialnej. Prowadzi program galerii Dizajn, w którym koncentruje się na upowszechnianiu zagadnień związanych z projektowaniem spekulatywnym, odpornością, nadkonsumpcją oraz wykorzystaniem narzędzi projektowych w procesach adaptacji do zmiany klimatu. Obecnie prowadzi w galerii długofalowy projekt Żyjnia, czyli przestrzeń społeczną i edukacyjną galerii, która w czasie wolnym od zajęć programowych pełni funkcję miejskiego sanatorium oraz Kulturę Regeneracji – spotkania, spacery, podcast – poświęconą w dużej mierze Wrocławskim Polom Irygacyjnym.

Joanna Sokalska
Specjalistka ds. koordynacji i realizacji projektów w BWA Wrocław Galerie Sztuki Współczesnej. Ma wieloletnie doświadczenie jako producentka wystaw i wydarzeń towarzyszących, zrealizowała liczne wystawy indywidualne i zbiorowe o zasięgu krajowym i międzynarodowym. 

Jan Dowgiałło
Architekt, współzałożyciel pracowni architektury zrównoważonej mech.build. Projektant form małych i dużych, stałych i tymczasowych. Wykładowca akademicki i budowniczy DIY. Specjalista w dziedzinie prototypowania miejskiego, projektowania regeneratywnego oraz wykorzystania w architekturze lokalnych, naturalnych i upcyklingowych materiałów oraz ekologicznych i energooszczędnych technologii.  Projektant wielu budynków z materiałów naturalnych, instalacji i interwencji przestrzennych oraz projektów miejskich opartych o partycypację społeczną. Pracuje w duchu zrównoważonego rozwoju, dbając o połączenie potrzeby jednostek, lokalnych społeczności i środowiska. Współautor Poradnika Inwestora z zakresu budownictwa naturalnego, współtwórca akcji #architekcidlaklimatu. Audytor dla potrzeb Nagrody Architektonicznej Prezydenta m.st. Warszawy w kategorii kryteriów ekologicznych. Ekspert w Miejskiej Komisji Urbanistyczo-Architektonicznej i w Fundacji Pracownia Zmiany (w dziedzinie urbanistyki inkluzywnej i regeneratywnej).

dr Berit Fischer
Artystka, kuratorka, badaczka, pisarka i redaktorka. Jej zainteresowania badawcze obejmują doświadczalne kształtowanie wiedzy, zaangażowanie obywatelskie, praktyki somatyczne i słuchowe, feministyczne i ekologiczne pedagogiki oraz krytyczne praktyki przestrzenne. Jej praktyka często rozwija się w formach afektywnego spotkania i relacyjnego uczenia się, które dąży do aktywizacji sprawczości i aktywnej mikropolityki, tworzenia przestrzeni dla krytycznego podnoszenia świadomości i zaangażowania. W 2016 roku założyła Radical Empathy Lab, nomadyczne laboratorium badawcze zajmujące się tworzeniem wiedzy społeczno-ekologicznej. Jest kuratorką i założycielką programu nauczania (Re-)Gaining Ecological Futures na Floating University w Berlinie (http://www.floating-berlin.org/programmes/re-gaining-ecological-futures/) oraz współzałożycielką International Forum for Eco-Embodied Arts (https://ifeea.earth/). +

Zespół projektu:
Małgorzata Kuciewicz i Simone De Iacobis (Centrala), Katarzyna Roj, Joanna Sokalska (BWA Wrocław Galerie Sztuki Współczesnej)

Współpraca:
Berenika Nikodemska i Joanna Glinkowska (BWA Wrocław Galerie Sztuki Współczesnej)

Osoby, środowiska i instytucje zaangażowane w realizację działań:
Zarząd Zieleni Miejskiej we Wrocławiu, Kompostownia Odpadów Zielonych (Ekosystem sp. z o.o.), Małgorzata Piszczek, Aleksandra Zienkiewicz, Katarzyna Wysocka (Urząd Miejski Wrocławia, Wydział Klimatu i Energii, Departament Strategii i Zrównoważonego Rozwoju), Floating University Berlin, Prinzessinnengarten Kollektiv Berlin, Atelier Fanelsa, Water Integrity Network Berlin, Thomas Güthler, Paul Scraton, dr Berit Fischer, Muzeum Przyrodnicze i Ogród Botaniczny we Wrocławiu, Stowarzyszenie Architektury Krajobrazu, Berlin Science Week, Szkoła Podstawowa nr 3 we Wrocławiu, dr Łukasz Wojciechowski, Departament Strategii i Zrównoważonego Rozwoju (Urząd Miejski Wrocławia), Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji we Wrocławiu, Wojciech Grąbczewski (Szkółka Runów), Jan Dowgiałło, Mariusz Sybilla, Bazar Bizarre, Monika Onyszkiewicz, Fundacja Ekorozwoju, dr Marta Czaplicka, Jan Sadowski, Aneta Dziedzic i Kamil Doliński (Ledum).

Projekt Glebaka:
Małgorzata Kuciewicz i Simone De Iacobis (Centrala), Jan Dowgiałło